W wielu miejscach można przeczytać o tym, co to jest zachowek (zachówek) i komu przysługuje. Warto jednak omówić sytuację, gdy uważamy, że najbliższy członek rodziny, który:
1) został pominięty w testamencie
2) zgodnie z prawem jest uprawniony do zachowku
– na ten zachowek nie zasługuje (lub z innego powodu nie powinien go otrzymać).
Możliwości pozbawienia zachowku po stronie spadkodawcy
Spadkodawca, w zależności od sytuacji, ma kilka możliwości doprowadzenia do tego, aby wybrany członek najbliższej rodziny nie był uprawniony do otrzymania zachowku. Wymieńmy najważniejsze z nich, zaczynając od sposobów najbardziej „pokojowych”:
A. Podpisanie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia z konkretnym spadkobiercą
Zrzeczenie takie odbywa się przez sporządzenie umowy pomiędzy spadkodawcą a konkretnym spadkobiercą u notariusza. Zdarza się to zwłaszcza w sytuacji, gdy jeden ze spadkobierców otrzymuje od nas określoną darowiznę, w zamian za co nie będzie już rościł sobie żadnych praw spadkowych po naszej śmierci w stosunku do pozostałych spadkobierców.
B. Umowa dożywocia z innym spadkobiercą
Często zdarza się sytuacje, gdy opiekuje się nami tylko jedno z naszych dzieci. Wówczas, gdy dysponujemy określoną nieruchomością (np. mieszkaniem), możemy podpisać z tym dzieckiem umowę o dożywocie. Na jej podstawie w zamian za przekazanie dziecku własności nieruchomości, będzie ono zobowiązanie nie tylko moralnie, ale też prawnie do zapewnienia nam dożywotniego utrzymania, łącznie z kosztami pogrzebu. Taka umowa powinna być spisana u notariusza. Nie pozbawia ona całkowicie innego spadkobiercę/spadkobierców prawa do zachowku, ale, co bardzo istotne, przekazana nieruchomość nie wchodzi w skład tzw. substratu zachowku. Oznacza to zasadniczo, że pozostali spadkobiercy po naszej śmierci nie będą mieli prawa domagać się od opiekującym się nami spadkobiercy zachowku od wartości nieruchomości, którą przekazaliśmy opiekującemu się nami dziecku.
C. Wydziedziczenie
W sytuacji, gdy uważamy, że nasz spadkobierca nie zasługuje nawet na tę część spadku, ile wynosi zachowek, możemy taką osobę wydziedziczyć w testamencie. UWAGA, wydziedziczyć można osobę tylko w określonych prawach sytuacjach (np. gdy taka osoba nas ciągle publicznie obraża, w ogóle nie dba o nas, gdy jesteśmy schorowani albo gdy wbrew naszym upomnieniom postępuje ciągle „wbrew zasadom życia społecznego” – np. marnotrawi swój majątek uprawiając hazard).
D. Rozwód lub separacja
Warto pamiętać, że nie jest uprawniony do zachowku nie tylko były małżonek (po rozwodzie), ale nawet aktualny, gdy pozostajemy z nim w separacji orzeczonej przez sąd (czyli nie tylko faktycznej).
E. Wytoczenie powództwa o rozwód z wyłączną winą małżonka
Postępowania rozwodowe potrafią trwać nieraz bardzo długo, zwłaszcza, jeśli chce się udowodnić, że wyłączną winę za rozpad więzi małżeńskich ponosi współmałżonek. W sytuacji, gdy spadkodawca umrze w trakcie tego postępowania, a wszystko wskazuje na to, że rzeczywiście wyłączną winę za rozpad małżeństwa ponosi wdowiec/wdowa, wówczas to jej/jemu również nie przysługuje prawo do zachowku.
Możliwości pozbawienia zachowku po stronie spadkobiercy
F. Przedawnienie
Jeśli jesteśmy spadkobiercą testamentowym (tj. tylko nas spadkodawca uwzględnił w testamencie), a inne osoby uprawnione do zachowku zażądają od nas swojej „doli”, na którą się nie zgadzamy, wówczas to pierwsza i podstawowa sprawa – zawsze należy sprawdzić, czy żądanie to nie jest przedawnione (termin przedawnienia roszczenia o zachowek wynosi zasadniczo pięć lat licząc od ogłoszenia testamentu przez sąd lub notariusza, w niektórych wypadkach od otwarcia spadku, tj. śmierci spadkobiercy).
G. Uznanie za niegodnego dziedziczenia
Zdarza się, że jeden ze spadkobierców uprawnionych do zachowku zachował się karygodnie (np. popełnił celowo przestępstwo przeciwko spadkodawcy, czy też manipulował przy treści testamentu), ale spadkodawca z jakichś powodów nie wydziedziczył go w testamencie. Wówczas to każdy, kto ma interes prawny, może w określonym terminie zawnioskować w sądzie o uznanie takiego spadkobiercy za niegodnego spadku. W razie, gdy sąd potwierdzi „niegodność” czynów, taki spadkobierca straci prawo do zachowku.
UWAGA, jeżeli ten niegodny spadkobierca ma dzieci, wówczas one mimo zachowania rodzica będą miały prawo do zachowku.
Przykład:
Edmund Naruszewski całe życie był skonfliktowany ze swoim ojcem Krzysztofem, który nie akceptował przestępczego życia syna. Po śmierci ojca Edward dowiedział się, że ten nie zapisał mu nic w testamencie. Postanowił sfałszować testament, ale sprawa wyszła na jaw i skończyła się w sądzie karnym, gdzie zapadł wyrok skazujący. Drugi syn Krzysztofa, Alfred, w trakcie postępowania spadkowego złożył wniosek o uznanie Edwarda za niegodnego dziedziczenia, do czego sąd się przychylił. Edward przez swoje zachowanie stracił nawet prawo do zachowku. Natomiast prawo do otrzymania zachowku od Alfreda będzie miała nieślubna córka Edwarda, Agnieszka, o ile ona nie wzięła udziału w niegodnym przedsięwzięciu sfałszowania testamentu.
UWAGA! Spadkobiercy mogą również wnioskować o pozbawienie prawa do zachowku małżonka spadkodawcy, jeśli spadkodawca wytoczył sprawę o rozwód z tzw. wyłączną winą małżonka (por. wyżej, punkt E).
H. Odliczenie od wartości substratu zachowku nieruchomości należących do spadkodawcy, zasiedzianych przez osoby trzecie
Zdarza się, że ktoś jest formalnym właścicielem nieruchomości, ale w praktyce ktoś inny włada nieruchomością jak właściciel, czyli posiada w sposób samoistny (np. w sytuacji, gdy doszło do nieformalnej sprzedaży, niesformalizowanej u notariusza – nie tak rzadki przypadek w okresie PRL). W takim przypadku należy przeanalizować, czy nie doszło do zasiedzenia przez posiadacza samoistnego tej nieruchomości. Jeśli tak, to taka nieruchomość nie powinna być uwzględniana w majątku obliczanym dla ustalenia wysokości zachowku (tzw. substrat zachowku). Należy pamiętać, że o tym, czy doszło do zasiedzenia, orzeka wyłącznie sąd (tzw. orzeczenie deklaratoryjne).
Autor jest adwokatem, doktorem nauk prawnych zarejestrowanym w portalu casum.pl, na co dzień zajmuje się sprawami o zasiedzenie i odszkodowanie w Kancelarii Adwokackiej Jana Górskiego w Warszawie.
