Śmierć jest nieodzownym elementem życia. Każdy z nas ma świadomość, że kiedyś nastąpi. Co zrobić aby zabezpieczyć materialnie osoby, które pozostaną? Jak zarządzić własnym majątkiem aby nie obciążać spadkobierców długami? W niniejszym artykule znajdują się wskazówki, o co warto zadbać za życia.
Rodzaje rozporządzeń na wypadek śmierci – testament a dyspozycja wkładem
Po pierwsze – testament. Niewiele osób zdaje sobie sprawę, iż jedynym dopuszczalnym przez przepisy kodeksu cywilnego rozporządzeniem na wypadek śmierci jest testament, czyli zapisanie ostatniej woli spadkodawcy w całości pismem ręcznym, podpisanie go i opatrzenie datą (testament pisemny zwykły), sporządzenie testamentu przed notariuszem (notarialny) lub oświadczenie swojej ostatniej woli ustnie w obecności dwóch świadków wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego – testament allograficzny. Dopuszczalne prawnie jest również sporządzenie testamentu ustnego, ale wyłącznie w obawie rychłej śmierci albo wskutek wystąpienia szczególnych okoliczności z powodu których zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Oświadczenie ostatniej woli musi się wtedy odbyć przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, którzy następnie spiszą oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Wyjątkiem od powyższej reguły jest instytucja dyspozycji wkładem na wypadek śmierci uregulowana w przepisach prawa bankowego – art. 56 i następne Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2439) – Prawo bankowe, dalej jako “pr.b.”. Zgodnie z treścią tego przepisu posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może polecić pisemnie bankowi dokonanie – po swojej śmierci – wypłaty z rachunku wskazanym przez siebie osobom: małżonkowi, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwu określonej kwoty pieniężnej z tym zastrzeżeniem, że kwota tej wypłaty, bez względu na liczbę wydanych dyspozycji, nie może być wyższa niż dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Dyspozycja wkładem na wypadek śmierci może być w każdym czasie przez posiadacza rachunku zmieniona lub odwołana na piśmie. Jeżeli posiadacz rachunku wydał więcej niż jedną dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, a łączna suma dyspozycji przekracza ww. limit, dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed dyspozycją wydaną wcześniej. Kwota wypłacona na podstawie wydanej dyspozycji nie wchodzi do spadku po posiadaczu rachunku. Uprawnione do wkładu na podstawie wydanej dyspozycji mogą być tylko osoby z najbliższego kręgu rodziny spadkodawcy, tj. małżonek, rodzice, dzieci (wnuki bądź prawnuki itd.), rodzeństwo.
Obowiązek informacyjny banku
Bank jest obowiązany przy zawieraniu umowy rachunku poinformować w sposób zrozumiały dla posiadacza rachunku o możliwości wydania przez niego dyspozycji wkładem na wypadek śmierci oraz o treści cytowanego wyżej przepisu art. 56 prawa bankowego. W przypadku powzięcia przez bank informacji o śmierci posiadacza rachunku, który wydał dyspozycję wkładem na wypadek śmierci, bank jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić wskazane przez posiadacza rachunku osoby o możliwości wypłaty określonej kwoty. Istotnym jest, iż wskazanie beneficjenta powinno być konkretne. Oznacza to, że powinno określać co najmniej imię i nazwisko danej osoby. Niewykluczone jest, iż bank zażąda od tzw. wkładcy (rozporządzającego na wypadek swojej śmierci) podania innych ważnych informacji dotyczących beneficjenta, jak np. stopień pokrewieństwa z wkładcą, miejsce zamieszkania beneficjenta, jego numer PESEL lub numer dowodu osobistego.
Więcej o dyspozycji wkładem na wypadek śmierci można przeczytać w analizie spraw prowadzonych przez Rzecznika Finansowego w latach 2017-2020 – (link bezpośredni do artykułu).
Jak zabezpieczyć bliskich w przypadku spłacania pożyczek i kredytów?
Wyżej wspomniana dyspozycja wkładem bankowym na wypadek śmierci stanowi wyłącznie gwarancję, iż środki zgromadzone na rachunku bankowym spadkodawcy zostaną przekazane beneficjentowi jeszcze przed wszczęciem procedur związanych ze spadkobraniem. Istotnym jest, iż często po spadkodawcy zostają jednak długi, a nie środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym. Wówczas warto zabezpieczyć swoich potencjalnych spadkobierców ustawowych (albo spadkobierców testamentowych) przed przejęciem długu, w tym zobowiązania do np. spłacania wieloletniego kredytu hipotecznego. Obecnie wiele banków przy podpisywaniu umów kredytowych bądź pożyczek długoterminowych proponuje również zawarcie umowy ubezpieczenia, tzw. ubezpieczenia kredytu/pożyczki właśnie na wypadek śmierci kredytobiorcy/pożyczkobiorcy. Jednakże przed zawarciem umowy ubezpieczenia z bankiem, zazwyczaj jedynie pośredniczącym w relacji na płaszczyźnie ubezpieczony-ubezpieczyciel, warto zapoznać się z Ogólnymi Warunkami Ubezpieczeń (potocznie znane jako “OWU), by móc ustalić pod jakimi warunkami ubezpieczenie kredytu czy pożyczki faktycznie pokryje brakującą kwotę spłaty. Niejednokrotnie zdarzają się sytuacje, w których spadkobiercy (w pierwszej linii ustawowej będą to małżonek w zbiegu z dziećmi) przyjmują spadek wprost w usprawiedliwionym przekonaniu, iż długów nie ma, bo pożyczki i kredyty zostaną spłacone z ubezpieczenia, a tymczasem okazuje się, iż w OWU była mowa o kredytobiorcach, którzy w chwili śmierci nie mieli ukończonych 70 lat, albo którzy nie mieli zdiagnozowanej – w chwili zawierania umowy ubezpieczenia – jakiejś ciężkiej lub nieuleczalnej choroby, np. nowotwór złośliwy. A w przypadku śmierci osoby w wieku powyżej 70 lat albo na jedną z chorób wykluczających wypłatę ubezpieczenia, długi po zmarłym z tytułu kredytu bądź pożyczki – pomimo opłacania składek ubezpieczeniowych za życia – zostają na barkach potencjalnych spadkobierców.
Zasady dziedziczenia długów po bliskich – kiedy i w jakiej wysokości?
Jak wynika z przepisów art. 924-926 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz.U. z 2022 r. poz. 1360), dalej jako “k.c.”, spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku. Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Przekładając powyższe na język bardziej zrozumiały – jeśli nie ma testamentu co do całości spadku, to w grę wchodzi tylko dziedziczenie ustawowe, czyli z mocy prawa. Ale nawet w przypadku dziedziczenia z mocy prawa aktywność spadkobiercy jest wskazana. Albowiem spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić – art. 1012 k.c. Najistotniejszy jednak jest termin złożenia takiego oświadczenia. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak oświadczenia spadkobiercy w ww. terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 par. 1 i 2 k.c.). Z powyższego wynika, iż bierność spadkobiercy spowoduje przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, tzn. spadkobierca odziedziczy długi do wysokości aktywów spadkowych, czyli teoretycznie po zbilansowaniu długów i aktywów powinien nie odziedziczyć nic – ani długu, ani majątku. Niestety w praktyce bywa z tym różnie, dlatego bezpieczniej jest – w sytuacji gdy wiadomo, że spadkodawca pozostawił po sobie wyłącznie długi – odrzucić spadek w całości, ale można to zrobić wyłącznie w terminie wspomnianych 6 miesięcy od dowiedzenia się o tytule powołania. Zazwyczaj potencjalny spadkobierca dowiaduje się o powołaniu do spadku właśnie w chwili śmierci spadkodawcy. Podkreślenia wymaga, iż potencjalni wierzyciele zmarłego zwracają się bezpośrednio do spadkobierców ustawowych z wezwaniem do spłaty długu spadkodawcy bez informowania ich, iż w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza przejęcie “czystego” długu nie jest możliwe – dla wierzyciela zazwyczaj najważniejsze jest bowiem zaspokojenie z majątku zmarłego.
Kolejność dziedziczenia ustawowego
W tym miejscu warto przypomnieć, że w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Tym samym jeśli zmarły miał więcej niż troje dzieci, to małżonek dziedziczy ¼ całości spadku, a pozostałe ¾ całości spadku zostaje rozdzielone pomiędzy dzieci bez względu na to ilu z nich dożyło otwarcia spadku.
Odrzucenie spadku za dziecko dopiero po uzyskaniu zgody sądu rodzinnego
Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych. Jest to szczególnie istotne w przypadku odrzucenia spadku przez dziecko spadkodawcy np.przez Jana Kowalskiego, który ma już swoje dzieci. Odrzucenie spadku przez Jana Kowalskiego w prawie traktowane jest tak jakby nie dożył on otwarcia spadku, tzn. jakby umarł przed spadkodawcą. Tym samym w miejsce Jana Kowalskiego wstępują jego dzieci, np. Jaś i Małgosia Kowalscy i nawet jeśli są małoletni “grozi”im odziedziczenie długów spadkowych po zmarłym np. dziadku. A żeby Jan Kowalski mógł odrzucić spadek w imieniu swoich małoletnich dzieci – tutaj Jasia i Małgosi, musi uzyskać uprzednio zgodę sądu rodzinnego bo jest to tzw. czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, której nawet rodzic nie może zrealizować bez zgody sądu. Napawa nadzieją fakt, iż w czasie ubiegania się przez rodzica o taką zgodę w sądzie, tj. od chwili złożenia wniosku do właściwego miejscowo Sądu Rejonowego Wydziału Rodzinnego i Nieletnich termin na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego ulega zawieszeniu na czas trwania tego postępowania w przedmiocie wyrażenia zgody na odrzucenie spadku przez rodzica w imieniu małoletniego dziecka
Bardzo ważne!!! Wbrew powszechnemu przekonaniu obecnie nie ma możliwości przejęcia długów spadkowych z przysłowiowego “automatu”. Jeszcze do 2015 r. milczące przyjęcie spadku było równoznaczne z przyjęciem spadku wprost i wtedy spadkobierca faktycznie dziedziczył wszystkie długi bez względu na wartość odziedziczonego majątku spadkowego. Obecnie odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe zmarłego jest ograniczona jedynie do wysokości masy spadkowej.
Czy warto rozporządzić na wypadek śmierci fragmentem majątku (np. mieszkaniem, samochodem itd.)?
Zawsze warto rozporządzić nawet częścią majątku na wypadek śmierci jeszcze za życia, nawet przez proste oświadczenie woli (będące nota bene testamentem), że np. “mieszkanie po mojej śmierci ma dostać żona, samochód – starszy syn, motor – młodszy syn, córka nic.” -o ile oświadczenie to będzie opatrzone datą i własnoręcznym podpisem spadkodawcy. Jednakże należy pamiętać o instytucji zachowku, zgodnie z którą zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni -dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału – art. 991 par. 1 k.c. Tym samym we wskazanym wyżej przykładzie, wobec sporządzenia testamentu, spadek otrzymają żona i dwóch synów, natomiast córka nabędzie uprawnienie do zachowku przysługujące jej względem spadkobierców, tj. matki i rodzeństwa. Gdyby testament nie został sporządzony i doszłoby tym samym do dziedziczenia ustawowego, małżonek i każde z dzieci otrzymaliby po ¼ całości majątku spadkowego. W związku z zapisaniem żonie i synowi części majątku i pominięciem córki należeć jej się będzie – o ile nie jest trwale niezdolna do pracy ani małoletnia – ½ z ¼ przysługującego jej udziału, czyli 1/8. A gdyby była powołana do spadku z mocy ustawy otrzymałaby ¼, czyli taki sam udział co każdy z braci i matka. Jedynym sposobem na pozbawienie uprawnionych prawa do zachowku jest ich wydziedziczenie w testamencie, dopuszczalne w trzech konkretnych sytuacjach, tj. kiedy uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu i jest dopuszczalna o ile spadkodawca nie przebaczył jednego z ww. przewinień swojemu ustawowemu spadkobiercy za życia.
Podsumowanie
Jeśli nie chcesz przysporzyć swoim bliskim zbyt wielu zmartwień po swojej śmierci przede wszystkim napisz własnoręczny testament albo udaj się do notariusza celem sporządzenia testamentu notarialnego. Te dwa rodzaje testamentów najciężej podważyć w przypadku sporu między potencjalnymi spadkobiercami.
Nadto jeśli dysponujesz środkami finansowymi na należącym do Ciebie rachunku bankowym- złóż w Oddziale Banku dyspozycję rozporządzenia wkładem na wypadek Twojej śmierci z niebudzącym wątpliwości wskazaniem potencjalnego beneficjenta – najlepiej podając imię, nazwisko, adres, numer PESEL i dane z dowodu osobistego takiej osoby.
Możesz też zapisać swoim bliskim swój majątek jeszcze za życia w umowie darowizny jednakże będzie to darowizna podlegająca wykonaniu już teraz, tzn. jeszcze za Twojego życia, bo rozporządzać na wypadek śmierci można tylko w testamencie i w tej jednej konkretnej sytuacji uregulowanej w cytowanym wyżej art. 56 artykułu bankowego.
Jeśli planujesz zaciągnąć kredyt bądź długotrwałą pożyczkę – ubezpiecz ją na wypadek swojej śmierci już w chwili podpisywania umowy z bankiem.
Zastosowanie się do powyższych reguł na pewno ułatwi Twoim bliskim załatwianie wszelkich formalności po Twojej śmierci.
Autorką artykułu jest r.pr. Martyna Wojciechowska, zarejestrowana w serwisie Casum.pl. Obecnie świadczy usługi prawne w kancelarii w Gorzowie Wielkopolskim.
