Potrącenie ustawowe, zwane kompensacją, jest instytucją prawa materialnego. Czynnością materialnoprawną, której celem jest doprowadzenie do wygaśnięcia wzajemnych zobowiązań (art. 498 kc), drogą jednostronnego oświadczenia wywołującego skutek prawny, niezależnie od woli uprawnionego do wierzytelności objętej potrąceniem.
Potrącenie polega na umorzeniu wzajemnych wierzytelności przez zaliczenie wartości jednej wierzytelności (mniejszej) na poczet drugiej wierzytelności (większej) i jest sposobem na zwolnienie się z zobowiązania, które w wyniku potrącenia wygasa. Zwolnienie stron z zobowiązania następuje w całości, jeśli wierzytelności były jednakowej wartości, lub też strony są zwolnione ze swojego zobowiązania do wysokości wierzytelności niższej.
Dopuszczalność potrącenia
Przesłanki dopuszczalności potrącenia – art. 498 kc:
- Dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami.
- Przedmiotem wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku.
- Obydwie wierzytelności są wymagalne.
- Obydwie wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym.
Przesłanki te muszą być spełnione łącznie, co oznacza, że niespełnienie przynajmniej jednego z ww. warunków powoduje niedopuszczalność potrącenia.
Potrącenie nie następuje jednak z mocy samego prawa po spełnieniu się ustawowych przesłanek lecz dokonuje się przez oświadczenie woli złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Oświadczenie o potrąceniu ma materialnoprawny charakter (zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 24 maja 2016 r., V Aca 660/15). Aby oświadczenie o potrąceniu wywołało skutek w postaci umorzenia wzajemnych wierzytelności, konieczne jest by spełniało ono wymogi niezbędne dla oświadczeń woli określone w art. 60 i 61 kc. Musi więc ono ujawnić wolę wierzyciela wzajemnego co do potrącenia wierzytelności w sposób dostateczny i jest złożone z chwilą, gdy doszło do dłużnika wzajemnego w taki sposób, że mógł się on zapoznać z jego treścią. Oświadczenie woli jest w tym przypadku jednostronną czynnością prawną a do jej skuteczności nie jest wymagana zgoda drugiej strony.
Forma oświadczenia woli
W orzecznictwie Sądu Najwyższego został wyrażony jednolity pogląd, że oświadczenie o potrąceniu dla swej ważności nie wymaga określonej formy. Ponadto zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego oświadczenie o potrąceniu wierzytelności powinno być złożone dłużnikowi wzajemnemu osobiście i doręczenie pisma procesowego zawierającego takie oświadczenie pełnomocnikowi procesowemu dłużnika wzajemnego nie wywiera skutków przewidzianych w art. 61 § 1 zdanie pierwsze kc (wyrok SN z 13.01.2016 r. II CSK 862/14). Oświadczenie woli może być złożone drugiej stronie w dowolnej formie, warto jednak dla celów dowodowych (w razie ewentualnego sporu sądowego) sformułować je na piśmie i doręczyć drugiej stronie w taki sposób aby mogła się ona z nim zapoznać, z tą bowiem chwilą oświadczenie staje się skuteczne. Ważne aby pismo z takim oświadczeniem zawierało datę jego sporządzenia, kwotę podlegającą potrąceniu oraz wskazywało stosunek prawny lub stosunki prawne łączące strony, z którego to stosunku wierzytelność wynika. Ważne jest bowiem ustalenie momentu, w którym druga strona zapoznała się z oświadczeniem o potrąceniu, aby móc zweryfikować czy w tej chwili wierzytelności były już wymagalne i czy podlegały zaskarżeniu. Skutecznie złożone oświadczenie woli o potrąceniu ma charakter prawokształtujący i powoduje wygaśnięcie wierzytelności stron do wysokości wierzytelności niższej.
Wyłączenie potrącenia
Zgodnie z dyspozycją art. 505 kc pewne kategorie wierzytelności nie podlegają z mocy prawa potrąceniu. Nie mogą być umorzone przez potrącenie:
- wierzytelności nieulegające zajęciu egzekucyjnemu;
- wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania, np. alimenty, dożywocie;
- wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
- wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone z mocy przepisów szczególnych.
Wyjątkiem od reguły, iż wierzytelności podlegające potrąceniu, muszą być zaskarżalne, jest możliwość potrącenia wierzytelności przedawnionej, jednak pod pewnymi warunkami. Mianowicie, zgodnie z przepisem art. 503 kc, można potrącić wierzytelność przedawnioną, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.
Przepisy wskazują również, że można dokonać potrącenia wierzytelności, które mają różne miejsca spełnienia świadczenia. Strona korzystająca z dobrodziejstwa potrącenia obowiązana jest jednak uiścić drugiej stronie sumę potrzebną do pokrycia wynikającego stąd dla niej uszczerbku. Chodzi o uszczerbek majątkowy, który poniesie strona poprzez utratę spodziewanego zysku wskutek nieotrzymania przedmiotu świadczenia w umówionym miejscu, w którym ceny sprzedaży tego przedmiotu byłyby wyższe, po których mogłaby korzystniej sprzedać przedmiot świadczenia.
W przypadku potrącenia wzajemnych wierzytelności wynikających z umowy lub umów (np. roszczenia o zapłatę ceny przy wiążących strony umowach kupna-sprzedaży), jeśli jedna ze stron odstąpi od umowy, powoduje to uchylenie skutków potrącenia, co oznacza, że potrącone wzajemne wierzytelności nadal istnieją.
Zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, a przy tym dopiero później aniżeli wierzytelność zajęta. Przepis ten odnosi się do ogółu wypadków zajęcia wierzytelności przez osobę trzecią. Racją prawną tego przepisu jest bowiem ochrona praw nabytych przez osobę trzecią. Stąd przesłankami zastosowania tego przepisu jest ocena odnosząca się do powstania i wymagalności trzech wierzytelności: potrącanej, przedkładanej do potrącenia oraz wierzytelności osoby trzeciej. W tym stanie rzeczy wierzyciel i dłużnik wierzytelności potrącanej nie są osobą trzecią w rozumieniu tego przepisu.
Oświadczenie o potrąceniu należy odróżnić od zarzutu potrącenia. Oświadczenie o potrąceniu jest czynnością materialnoprawną, powodującą – w razie wystąpienia przesłanek określonych w art. 498 § 1 kc – odpowiednie umorzenie wzajemnych wierzytelności. Natomiast zarzut potrącenia jest czynnością procesową, polegającą na żądaniu oddalenia powództwa w całości lub w części z powołaniem się na okoliczność, że roszczenie objęte żądaniem pozwu wygasło wskutek potrącenia. Oświadczenie o potrąceniu stanowi zatem materialnoprawną podstawę procesowego zarzutu potrącenia.
Autor: adw. Aneta Proksa
